منابع مربوط بـه موقوفات
بيشتر وقفنامـههاي آستان قدس رضوي و يا مساجد و مدارس مشـهد مقدس درون طول تاريخ درون جنگها و غارتهاي دشمنان و مخالفان غارت شده و از بين رفتهاند.
بخشي از وقفنامـهها هم بـه دست افراد متنفذ و بياعتقاد و متجاوز بـه املاک و رقبات وقفي از آستان قدس خارج شده است. گود مهدي اباد مشهد درون اينجا بخشي از منابع مربوط بـه موقوفات اعم از کتب تاريخي و طومارها و مجموعههاي وقفي بـه نظر خوانندگان ميرسد.
تاريخ بيهقي
ابوالفضل بيهقي از دبيران و منشيان دورهي محمود غزنوي است. گود مهدي اباد مشهد او درون حالات تعدادي از رجال و کارگزاران حکومت غزنويان از آثار خير آنـها درون مشـهد رضا - عليهالسلام - سخن ميگويد، گود مهدي اباد مشهد و از موقوفات آنان دربارهي عمران و آبادي مشـهد مقدس ياد ميکند.
تاريخ عالم آراي عباسي
اسکندربيک ترکمان از مورخان و منشيان عهد صفوي درون اين کتاب از توجه سلاطين صفوي و اقدام آنـها درون عمران و آبادي مشـهد مقدس و موقوفات آنان ياد کرده است.
طومار علي شاه افشار
علي شاه افشار برادرزادهي نادرشاه افشار بعد از کشته شدن نادر چندي درون مشـهد مقدس بـه حکومت و سلطنت رسيد و خود را بـه نام عادلشاه معرفي کرد. عادلشاه دستور داد اسامي موقوفات و تعداد رقبات وقفي آستان قدس رضوي را درون طوماري بنويسند.
او علاوه بر ضبط اسامي رقبات وقفي و تعيين حدود و ثغور آنـها براي نظم آستانـهي مقدسه هم، دستورات و احکامي صادر کرد و به کارگزاران روضهي مبارکهي رضويه ابلاغ نمود و آنـها را موظف ساخت که تا بر پايهي دستورات عمل کنند و
وظايف خود را انجام دهند. طومار علي شاه هماکنون درون آستان قدس رضوي محفوظ است.
طومار عضدالملک
مرحوم سيد محمد حسين عضدالملک کـه مدتي وزير خارجه بود درون زمان ناصرالدين شاه بـه نيابت توليت برگزيده ميشود. او هنگام ورود بـه مشـهد و استقرار درون آستان قدس رضوي موقوفات و رقبات متعلق بـه آستان قدس را مرور ميکند که تا از مندرجات آنـها اطلاع يابد.
در آن زمان اسامي موقوفات درون ورقههاي کوچکي بـه خط سياق (فرد) نوشته شده بود. عضدالملک دستور داد همـهي آن ورقههاي گوناگون را درون يک جا گرد آورند و مجموعهاي از اوقاف را فراهم نمايند که تا دسترسي بـه آن آسان شود.
از اين رو طوماري جديد از اوقاف را مينويسند کـه به طومار عضدالملک معروف است. طومار درون سال 1273 نوشته و براي امضا بـه تهران فرستاده شد که تا ناصرالدين شاه هم آن را امضا کند. اين طومار بعد از امضا بار ديگر بـه مشـهد برميگردد. 39 نفر از علماي مشـهد نيز آن را امضا کردهاند.
فهرست نوروزعلي بسطامي
نوروزعلي بسطامي، فهرستي از رقبات وقفي آستان قدس را درون کتاب خود، فردوسالتواريخ، آورده است.
مطلع الشمس
اعتمادالسلطنـه مترجم دربار ناصرالدين شاه و وزير مطبوعات درون آن زمان، همراه ناصرالدين شاه بـه خراسان رفت و هنگام اقامت درون مشـهد مقدس تحقيقات و يادداشتهايي درون اين سفر جمع کرد و بعد بـه صورت کتابي بـه نام مطلعالشمس بـه چاپ رسانيد.
در کتاب مطلعالشمس دربارهي بارگاه ملکوتي حضرت رضا - عليهالسلام - هم مطالب زيادي نقل شده است. از آن جمله راجع بـه موقوفات رضوي هم سخن بـه ميان آمده ولي جامع نيست.
کتابچهي صديق الدوله
ميرزا محمدرضا صديقالدوله درون سال 1317 قمري نايبالتوليهي آستان قدس بود. او هنگام تصدي اين مقام طوماري از رقبات وقفي روضهي مبارکهي رضويه را فراهم کرد، و نام آن را آثارالرضويه گذاشت. اين کتاب همان زمان درون چاپخانـهي سنگي مشـهد بـه چاپ رسيد.
اين کتاب درون حقيقت تکميل طومار علي شاه و طومار عضدالملک بود و رقباتي کـه در آن دو طومار نيامده بودند درون اينجا ذکر شده است. ظاهرا طومار صديقالدوله نخستين کتابي هست که دربارهي موقوفات آستان قدس بـه چاپ رسيده اما ناياب است.
جزوهي خطي عهد ناصري
در زمان ناصرالدين شاه جزوهاي دربارهي چند رقبهي وقفي آستان قدس نوشته شده است. اين نسخه از ابتدا و انتها ناقص هست از اين رو جامع آن شناخته نشد. نسخهي مزبور مدتي دست نگارنده بود و از آن استفاده شد.
جزوهي محمد ولي خان اسدي
محمدولي خان اسدي هنگامي کـه به عنوان نيابت توليت بـه مشـهد مقدس رفت دستور داد گروهي از علما و موجهين شـهر مشـهد و تعدادي از کارمندان باسابقهي آستان قدس وقفنامـهها را کـه در کتابخانـهي آستان قدس بود ، مطالعه کنند و فهرستي از آنـها را تهيه نمايند.
در اين باره تحقيقات زيادي توسط گروه مزبور انجام گرفت و فهرستي تهيه شد و در سال 1306 درون يک کتابچه تنظيم و ذيل صفحات آن هم توسط آيتاللهزاده خراساني امضا شد. اين جزوه هماکنون درون آستان قدس رضوي موجود است.
کتابچهي خطي دربارهي موقوفات آستانـه
در کتابخانـهي آستان قدس رضوي جزوهاي بـه خط ميرزا احمد نيريزي - خطاط معروف - محفوظ است. درون اين جزوه تعدادي از رقبات وقفي آستان قدس ذکر شده است. از آن جمله موقوفات سلطان حسين صفوي ميباشد کـه سجل شاه سلطان حسين هم درون آن ديده ميشود.
اين جزوهي زيبا و هنري معلوم نيست درون چه زماني از آستان قدس بيرون شده بود. محمدولي خان اسدي اين وقفنامـه را درون سمنان ديد و آن را بـه مبلغ نود تومان خريد و به کتابخانـهي آستان قدس رضوي سپرد.
وقف نامـههاي آستان قدس
اين عنوان کتابي هست که درون آن از وقفنامـههاي آستان قدس ياد شده است. از مؤلف و تاريخ تأليف آن اطلاعي درون دست نيست. کتاب مزبور خطي و به شمارهي 1988 درون کتابخانـهي مرکزي دانشگاه تهران ثبت شده است.
کتابچهي مختاربک
مختاربک از کارگزاران آستان قدس رضوي بوده هست و درون سال 1282 قمري اين کتابچه را تأليف و در آن از موقوفات آستان قدس و مصارف آنـها ياد کرده است. کتابچه بـه خط سياق بوده، مرحوم عبدالحميد مولوي بر اين کتابچه شرحي نوشته و رساله هم نزد او بوده است.
موقوفات آستان قدس
اين کتاب جامعترين کتابي هست که تاکنون دربارهي موقوفات آستان قدس رضوي تأليف شده است. اين کتاب از تأليفات دانشمند و محقق معروف مرحوم حاج عبدالحميد مولوي رييس ادارهي املاک آستان قدس رضوي هست که بسيار جامع تأليف شده است.
باقر پيرنيا نايبالتوليهي آستان قدس رضوي درون سال 1346 دستور داد گروهي از اشخاص بصير و مطلع بـه امور، موقوفات آستان قدس را بررسي کنند و يک فهرست جامع دربارهي رقبات وقفي آستانـهي رضويه فراهم آورند.
از جمله افراد اين هيأت ميتوان از آقايان عبدالحميد مولوي، سيد عبدالحسين مجيد فياض، فضلالله مؤتمن و علياصغر امينيان ياد کرد. اين هيأت درون مرداد ماه سال 1346 شمسي کار خواندن طومارها و وقفنامـهها را آغاز کرد. بعد از سالها تحقيق و فعاليت مداوم اين کار انجام گرفت و مجموعهي بزرگي از موقوفات آستان قدس فراهم آمد، و سپس بـه صورت کتابي با مسؤوليت مرحوم مولوي مدون و براي چاپ آماده شد و حتي قرارداد چاپ آن هم بين آستان قدس و مرحوم مولوي تنظيم گرديد.
اين کتاب درون هشت دفتر ماشيننويسي و تايب شده و اکنون درون کتابچهي آستان قدس رضوي موجود است. نسخهي ديگري هم از اين کتاب درون منزل يکي از علماي مشـهد کـه او هم جزو اين گروه بوده، موجود است. اما اين کتاب متأسفانـه هنوز بـه چاپ نرسيده است.
فهرست موقوفات آستان قدس
در ادارهي املاک آستان قدس رضوي فهرستي بـه صورت الفبايي از موقوفات مرتب شده است. درون اين فهرست نام واقف، موقوفه و محل وقف درون مناطق مختلف آمده هست و تاريخ وقف رقبه هم درون آن ذکر شده هست .اين فهرست اگرچه مختصر هست ولي بسيار جامع ميباشد.
اين فهرست هم از آثار مرحوم عبدالحميد مولوي است. او درون يکي از آثار خود مينويسد: گود مهدي اباد مشهد من بعد از اينکه موقوفات آستان قدس را مرتب کردم و براي چاپ آماده نمودم، درون پايان فهرستي براي آن ترتيب دادم.
اين فهرست از نظر تاريخي و جغرافيايي اهميت دارد.
راهنماي آستان قدس رضوي
اين کتاب تأليف مرحوم علي مؤتمن است. او يکي از کارگزاران روضهي منورهي رضويه بود، و سالها درون آستان قدس کار ميکرد. کتاب راهنماي آستان قدس بـه مناسبتهايي از موقوفات هم بحث کرده و ميتواند بـه عنوان يکي از مصادر و مآخذ موقوفات مشـهد مورد استفاده قرار گيرد.
تاريخ آستان قدس رضوي
اين کتاب تأليف نگارنده هست که درون هزار صفحه چاپ شده و بخش اول کتاب فرهنگ خراسان است. درون اين کتاب هم دربارهي آستان قدس و مسجد جامع گوهرشاد مطالبي آمده است.
مجموعهي اوقاف خراسان
ادارهي کل اوقاف و امور خيريهي استان خراسان از چند سال قبل مشغول تدوين کتابي جامع دربارهي اوقاف مشـهد مقدس است. درون اين مجموعه دربارهي موقوفات و واقفان تحقيق ميشود و رقبات وقفي شناسايي ميگردند. فهرستي از کارهاي ادارهي کل اوقاف و امور خيريهي استان خراسان بـه نظر نگارنده رسيده است.
ادارهي کل اوقاف و امور خيريهي استان خراسان دربارهي موقوفاتي کـه از نظر قانوني تحت نظارت آن اداره قرار دارد تحقيق ميکند. ما درون اينجا از ذکر اسامي واقفان اين مجموعه بـه جهت کثرت اسامي معذور هستيم و اميدواريم هر چه زودتر تحقيقات بـه پايان برسد و کتاب درون اختيار همگان قرار
گيرد.
جناب آقاي شيباني مدير کل محترم اوقاف خراسان و همکارانشان درون تحقيق و تدوين موقوفات مشـهد مقدس بسيار کوشيده و هزاران سند وقفي را مورد بررسي قرار دادهاند. موفقيت معظمله و همکارانشان را از خداوند مـهربان خواستاريم.
فهرست واقفان مشـهد مقدس
در اينجا ناماني را کـه در مشـهد مقدس رضوي درون طول تاريخ، موقوفهاي از خود بـه جاي گذاشتهاند بـه طور اجمال ذکر ميکنيم. اين موقوفات شامل مساجد، مدارس، حسينيهها، کتابخانـهها، بيمارستانها، آبانبارها، رباطها و ساير مؤسسات عامالمنفعه ميباشد.
ما اين اسامي را از اسناد و مدارک و کتب تاريخي و تذکرهها استخراج کردهايم و صورت رقبات وقفي را هم درون اينجا خواهيم آورد. اگر چه بسياري از آن رقبات اکنون وجود ندارند و در مسير تاريخ بـه عللي از بين رفتهاند.
اين اسامي بـه صورت الفبايي تنظيم شده هست تا بـه سهولت از آنـها استفاده شود.
آصف الدوله
اللهيارخان آصفالدوله صدر اعظم فتحعلي شاه قاجار بود. او درون زمان محمدشاه قاجار حاکم خراسان شد . وي هنگام اقامت درون مشـهد مقدس کاريزي براي چهارباغ حفر کرد، و اين کاريز سالها جريان داشت و بعد درون اثر حفر چاه عميق درون مجاورت آن خشک گرديد.
آغچه
آغچه يکي از بانوان عصر تيموري است. اين بانو درون مشـهد مقدس رضوي بازارچه و گرمابهاي درست کرد. بازارچه و آغچه درون سال 1354 ويران گرديد.
ابوالحسن صاحب نسق
او کـه يکي از کارگزاران آستان قدس رضوي بود. درون سال 1129 نصف قريهي شيرين درزاب را وقف ايتام سادات نمود.
اسماعيل خان
ظاهرا اين واقف اهل شـهرستان خوي بوده است. او درون سال 1308 قمري شش دانگ مزرعهي زاغه را کـه در دو فرسنگي خوي ميباشد بـه آستانـهي مقدسهي رضويه وقف کرده است.
اسماعيل
اين واقف ظاهرا اهل قوچان بوده و در سال 1251 ده سهم از يک صد و چهار سهم مزرعهي حسينآباد قوچان را وقف آستان قدس رضوي نموده است.
الله وردي خان گرجي
او درون زمان شاه عباس حاکم فارس بود. وي دهکدهي دوله را کـه در شمال مشـهد مقدس ميباشد وقف آستانـهي مقدسهي رضويه نمود.
امام وردي خان
او از عشيرهي بيات نيشابور بوده است. اماموردي خان سه رقبهي وقفي بـه نام نجفآباد، سنجليه و باغ آن، و محمدآباد را درون اطراف نيشابور وقف آستان قدس کرده است.
امي خانم
او بهاءالدين ابردهي بوده و در سال 1333 قمري ملکي را وقف آستان قدس کرده است.
انيس الدوله
او يکي از همسران ناصرالدين شاه بود. وي يک سوم بازار زرگرها را درون مشـهد مقدس خريداري کرد و به آستان مقدسه وقف نمود و درآمد آن را بـه روضهخواني درون اماکن متبرکه و روشنايي و تنظيف درب نقره کـه خود آن را نصب کرده بود اختصاص داد.
اين بازار بين صحن عتيق و جديد قرار داشت و در سال 1354 تخريب گرديد.
بابا خان معتمد التوليه
باباخان يک زوج از مزرعهي اسماعيلآباد ميان ولايت را وقف مکتبخانـهي ايتام سادات و مزار برادر خود ميرزا رحيم مستوفي نمود.
باقر سمناني
يکي از خادمان روضهي مبارکهي رضويه بود. وي يک زوج و فرد از خين چماقي ميان ولايت و همچنين يک باب خانـه را درون مشـهد وقف روضهخواني کرد.
بهاءالدين
وي دهکدهي محمدآباد را کـه در خارج دروازهي نوقان بود و آن را محمدآباد سهگوشـه ميگفتند وقف طلاب علوم ديني و غذاي زائران کرد.
بيک آغا خانم
اين بانو ظاهرا اهل قزوين بوده و در سال 997 قريهي سليمانآباد را درون منطقهي بشاريات قزوين بـه آستان قدس رضوي وقف کرده
است.
جان خانم
او درون سال 1266 شش دانگ سرده را درون نيشابور وقف روضهي منورهي رضويه کرده است.
جعفر خان بک
او درون سال 1172 يک دانگ از شش دانگ دهکدهي ادک را درون نيشابور وقف آستان قدس رضوي نموده است.
جعفر قلي ميرشکارباشي
جعفر قلي درون سال 1125 درون مشـهد مقدس آسيابي ساخت. اين آسياب با آب نـهر بالا خيابان کـه از چشمـه کلاس بـه طرف مشـهد جريان داشت کار ميکرد، و تا سال 1307 خورشيدي داير بود.
جعفر قلي ميرزا
وي شش دانگ از مزرعهي عاشقان و ربع مزرعهي خارستانک را کـه در منطقهي ميان ولايت مشـهد ميباشند وقف آستان قدس نموده است.
جعفر مازندراني
او درون سال 1312 قمري ده جريب شاليزار را درون ساري وقف آستان قدس رضوي نموده است.
جمالي قزويني
آقا جمالي قزويني مزرعهاي را درون قزوين وقف آستانـهي مقدسه و تأمين روشنائي حرم مطهر کرده بود.
اين موقوفه درون اثر توسعهي شـهر قزوين اکنون داخل شـهر قرار گرفته است.
حبيب رشتي
حاج ميرزا حبيبالله رشتي ولد مرحوم حاج حسن خان قاجار درون سال 1294 شش دانگ منزل خود را درون مشـهد وقف جناب سيدالشـهدا - عليهالسلام - و روضهخواني درون شبهاي جمعه نموده است.
حسامالدين
او درون سال 938 دهکدهي احمدآباد را بـه آستان قدس رضوي وقف کرده است.
حسن امين الرعايا
حاج ملا ميرزا حسن امينالرعايا از آستان قدس درخواست کرد او را بـه عنوان خادمي روضهي مبارکهي رضويه قبول کنند. بعد از قبولي، او هم يک ربع اسماعيلآباد کاشمر را وقف آستانـهي مقدسه کرد کـه در زمان ناصرالدين شاه سالي پنجاه تومان درآمد داشته است.
حسنقلي خان ميرپنج
او درون سال 1276 دو باب دکان قصابي و غلافسازي واقع درون بازار سرشور را وقف کرده است.
ميرزا حسين
او درون سال 1285 درون حاجيآباد يک طاحونـه را وقف کرده و در گلمکان هم يک ثلث از يک زوج و پنج سهم از قنات درويشبک را وقف کرده است.
سيد حسين
او درون سال 1315 قمري ثلث مـهديآباد نيشابور را وقف آستان قدس نموده است.
حسين تاجر سبزواري
او درون سال 1316 قمري يک شبانـهروز از حسينآباد ابارش را درون نزديک سبزوار وقف آستان مقدس رضوي کرده است.
حسين خان شجاع الدوله قوچاني
امير حسين خان شجاعالدوله حاکم قوچان رقباتي بـه آستان قدس رضوي وقف کرده هست که از آن جمله حسينآباد جنگل نيشابور دو ثلث، شاه فيل ميان ولايت دو زوج، محمديه و کلاته ميان ولايت چهار زوج، جوقان چناران دو زوج و شش دانگ قهرمانآباد اسفراين.
حسين جويني
ميرزا حسين جويني درون سال 1229 قمري يک سهم از چهارده سهم رودبار شاداج را وقف آستان قدس کرده است.
حسين خان شاهسون
حسين خان شاهسون نظامالدوله کـه مدتي درون مشـهد والي خراسان بود، بحرآباد نيشابور و نصف محمدآباد تبادکان را وقف زائران آستان قدس نمود.
حسينقلي بک
او درون سال 1259 باغ بيرمآباد را کـه در نيم فرسخي کرمان ميباشد با تمام عمارات و ابنيه و و مزرعه بـه آستان قدس رضوي وقف کرده است.
حسين ملک
مرحوم حاج حسين ملک يکي از افراد خوشذوق و صاحبانديشـه درون تاريخ معاصر بود. او از مردان موفق و رجال دانشمند، دانشدوست، متمکن و ثروتمند بـه شمار ميرفت. او از پدران خود املاک و مستغلات زيادي درون خراسان و تهران بـه ارث بود.
مرحوم ملک از مال و ثروت خود استفاده کرد و با وقف آنـها زندگي جاويد براي خويشتن فراهم نمود. آثار فرهنگي بـه جاي مانده از او نام وي را درون جهان زنده نگه داشته و خيرات و مبرات او عمر جاودان بـه او بخشيده و وي را درون زمرهي نيکوکاران ثبت کرده است.
مرحوم ملک کليهي املاک و مستغلات و داراييهاي خود را در
خراسان و تهران طي هفت وقفنامـه بـه آستان قدس رضوي وقف کرده و مصارف آنـها را هم معين نموده است. وقفنامـههاي آن مرحوم درون حيات خودش درون يک کتابچه بـه چاپ رسيده است.
موقوفات مرحوم حاج حسين ملک درون آستان قدس رضوي يک دفتر ويژه دارد و جدا از ساير موقوفات آستانـهي رضويه زير نظر يک مسؤول بـه فعاليتهاي خود ادامـه ميدهد و موقوفات ملک درون حال حاضر يکي از تشکيلات آستان قدس رضوي ميباشد کـه صدها کارمند و کارگزار دارد.
مرحوم ملک توليت موقوفات خود را درون اختيار نايبالتوليههاي آستان قدس قرار داده و نظارت را هم بـه دو تن از انش يکي عزتملک خانم از بطن صبيهي مرحوم حاج سيد عبدالله متولي مسجد گوهرشاد و دوم فاطمـه خانم ملقب بـه فري خانم از بطن زرينملک زوجهي ديگر خود قرار داده است.
حق نظر ترکمان
حاج حقنظر ترکمان مقبرهاي درون تکيهي بکتاشيه مشـهد مقدس وقف کرده بود. اين تکيه درون هنگام سفر ناصرالدين شاه بـه مشـهد وجود داشته است.
حمدالله خان ياور
او درون سال 1311 قمري سه دانگ از يک مزرعه را درون زنجان وقف آستان قدس رضوي کرده است.
حيدرخان قاجار
او درون سال 1310 قمري مزرعهاي را درون کاجکلاي مازندران وقف آستان مقدس رضوي نموده است.
خواجه محتشم توني
او احمدآباد تربت را وقف آستانـهي رضويه نمود، و مقرر داشت درآمد آن را صرف روشنايي و فرش حرم مطهر و حقوق حفاظ روضهي مبارکه و تعمير رباط ميان دشت راه تربت کنند.
خالق وردي
او درون سال 1240 ملکي را بـه مسجد جامع گوهرشاد وقف کرده است.
خسرو ميرزا
خسرو ميرزا ملقب بـه برهانالملک کـه از شاهزادگان بوده درون سال 1323 قمري ملکي را وقف مسجد جامع گوهرشاد نموده است.
خيرات خان
او باني مدرسهي خيرات خان درون مشـهد مقدس ميباشد، کـه در دورهي صفويه درون سال 1057 بنا گرديده است.
مرحوم خيرات خان ظاهرا هندي هست و از رجال دربار قطب شاهيان دکن و از کارگزاران آنـها بوده است. قبر خيرات خان درون بالاي کوه قلعه کولکنده درون کنار يک مسجد کوچک درون حيدرآباد دکن ميباشد و تصويري هم از دو درون موزهي سالار جنگ حيدرآباد محفوظ است.
خيرالنساء
اين بانوي نيکوکار درون سال 1255 رقبات و املاک متعددي را درون کرمان و شـهربابک وقف آستان قدس کرده است.
دبير سهرابي
دبيرالسلطان مشـهور بـه دبير سهرابي از وکلاي مجلس شوراي ملي بود و در اواخر قاجاريه از رجال سياست بـه شمار ميرفت. او درون قوچان موقوفات زيادي دارد کـه همـه را بـه آستان مقدس رضوي وقف کرده هست . دبير سهرابي فرزندي نداشت و لذا املاک خود را وقف کرد.
درويش بک
او درون شـهر مشـهد کاريزي احداث کرد کـه به نام کاريز درويش بک معروف بوده است. و درآمد آن صرف مکتبخانـه ايتام سادات ميشد. اين قنات درون اثر حفر چاههاي عميق خشک و متروک گرديد.
رابعه خانم
اين بانوي نيکوکار مؤسس بيمارستان منتصريه هست مرحوم حاج محمد حسن ميرزا منتصرالملک درون حيات خود چند پارچه ملک خود را درون جلگهي کاشمر و محولات بـه زوجهي خود بانو رابعه خانم احترامالسلطنـه واگذار کرد و شرط نمود کـه از محل آن املاک مريضخانـهاي درون مشـهد بسازد.
بانوي نام درون سال 1297 شمسي قسمتي از املاک شوهرش را فروخت و قطعه زميني بـه مساحت 3,500 زرع خريداري کرد و بيمارستاني بـه نام منتصريه تأسيس و با شرايط معيني وقف آستان قدس رضوي کرد.
رجبعلي بک
او درون سال 1118 هفت صد جريب و 385 زرع زمين مشجر و بياض را درون محلهي سراب مشـهد مقدس وقف آستان قدس رضوي نمود.
رضا قلي خان
حاج رضاقلي خان سپهدار درون سال 1289 يک زوج از مدار بيست و چهار زوج جمالآباد از توابع سلطانآباد خرقان را وقف آستان قدس رضوي کرده است.
زمرد ملک
او از بانوان هنرمند و خطاط خاندان سلجوقيان بوده است. پدر او ابوالقاسم محمود زادهي سلطان سنجر سلجوقي است. از زمرد ملک، قرآني درون آستان قدس وجود دارد کـه در سال 540 تحرير شده است.
زينب بکم
زينب بکم شاه تهماسب صفوي درون مشـهد مقدس گرمابهاي بنا کرد. اين گرمابه درون کنار بازار بزرگ مشـهد قرار داشت و در سال 1354 هنگام توسعهي فلکه تخريب گرديد.
سالار
نام او حسن خان فرزند اللهيارخان آصفالدوله و از رجال عصر قاجاريه ميباشد.
سه قطعه از املاک و مستغلات سالار بـه نام باغ سالار، کاروانسراي سالار و سالار وقف آستان قدس شده بود. سالار کـه از هاي مشـهور بود و در سال 1354 هنگام توسعهي فلکه ويران گرديد.
سعدالدين
سعدالدين محمد وزير خراسان درون عهد شاه سليمان صفوي شش دانگ گود سلوک را وقف آستان قدس کرد و مقرر نمود عايدات آن صرف اجرت ساعت ساز حرم حضرت رضا - عليهالسلام - شود.
سعيد طباطبائي
مرحوم حاج سيد سعيد طباطبائي نائيني کـه از رجال نيکوکار و علاقهمند بـه فرهنگ و معارف بوده درون سال 1332 شمسي اقدام بـه تأسيس کتابخانـهي مسجد جامع گوهرشاد نمود و يادگاري از خود بـه جاي گذاشت و در حدود پنج هزار مجلد کتب چاپي و خطي خود را وقف مسجد گوهرشاد کرد و املاکي هم وقف نمود که تا از عوايد آن کتابخانـه بـه کار خود ادامـه دهد. او خشت اول کتابخانـه را نـهاد و ديگران هم دنبال او را گرفتند و در تقويت آن کوشيدند.
سلطان حسين صفوي
شاه سلطان حسين صفوي درون يکي از سفرهاي خود بـه مشـهد مقدس رضوي چند قطعه ملک خريداري کرد و وقف آستان مقدسه نمود. آن املاک عبارتند از عشرتآباد، عليآباد و ابراهيمآباد. اين وقفنامـه بـه خط ميرزا احمد نيريزي خطاط معروف بوده است.
سلطانم
سلطانم زوجهي شاه تهماسب صفوي و جدهي شاه عباس بزرگ بود. او درون مشـهد مقدس سرايي بنا کرد کـه به سراي سلطاني معروف گرديد. ساختمان اين سرا درون نوع خود بينظير و در سه آشيانـه ساخته شده بود.
اين سرا وقف آستان قدس بود و در طومار عليشاه افشار عايدات او را سالي 35 تومان نوشته است. اين سراي تاريخي درون سال 1354 ويران گرديد.
سليمان خان
سليمان خان اعتضادالسلطنـه قاجار درون مشـهد مقدس مدرسهاي بنا کرد کـه اکنون هم آباد و به مدرسهي سليمان خان معروف ميباشد و طالبان علوم درون آن تحصيل ميکنند. اين مدرسه درون سال 1200 بنا گرديد، و رقباتي هم درون کاشمر و چند باب دکان درون مشـهد وقف آن بود.
سيد ميرزا
او درون تاريخ 1169 ملکي را وقف مسجد جامع گوهرشاد کرده است.
شاه تقي الدين
ميرزا شاه تقيالدين محمد رضوي درون سال 1088 سه باب دکان واقع درون پايين پاي مبارک و يک تيمچه و دو باب دکان درون محلهي عيدگاه درون جنب تيمچهي چيتگران وقف آستان قدس کرده بود.
شاهرخ تيموري
شاهرخ فرزند امير تيمور کـه پايتخت او هرات بود، بـه مشـهد مقدس رضوي بسيار علاقه داشت. او درون مشـهد قصري و چهارباغي ساخت و سالي چند ماه درون اين شـهر اقامت ميکرد. درون زمان شاهرخ چند رواق درون حرم مطهر و مسجد و مدرسه درون مشـهد بنا گرديد کـه هنوز هم باقي هستند.
شاه سليمان
در سال 1086 هنگام سلطنت شاه سليمان صفوي گنبد مطهر حضرت رضا - عليهالسلام - کـه در اثر زلزله شکاف برداشته بود، تعمير و نوسازي گرديد و طلاکاري شد، و همچنين درون عهد اين سلطان تعدادي مدرسه درون مشـهد بنا شد.
شاه صفي
در تعدادي از کتيبههاي اماکن متبرکه و مساجد مشـهد و حومـه نام صفي شاه آمده است.
شاه تهماسب
شاه تهماسب صفوي براي دفع حملهي ازبکان از خراسان و مشـهد مقدس چند بار بـه مشـهد مسافرت کرد، و پس از مرگ او
جنازهاش را درون مشـهد رضوي درون پشت سر حضرت رضا - عليهالسلام - بـه خاک سپردند کـه آن محل بـه صفهي شاه تهماسبي معروف بود.
شاه تهماسب صفوي ملکي بـه نام مزرعهي حسيني درون ميان ولايت مشـهد و رقبهاي درون جمعآباد تبادکان خريداري و عوايد آن را صرف فتيله عنبر حرم مطهر و حفاظ مزار خود نمود.
شاه عباس صفوي
در ميان سلاطين صفويه شاه عباس بيش از همـه آثار از خود بـه جاي گذاشته است. بـه چند مورد اشاره ميکنيم:
1. توسعهي صحن کهنـه؛
2. ايوان عباسي؛
3. تذهيب گنبد مطهر؛
4. ساختن صندوق قبر مطهر؛
5. بناي گنبد خواجه ربيع؛
6. نـهر خيابان.
شاه محمد خان
او از سلاطين قطب شاهي دکن هندوستان و از شيعيان بود، قطعهاي الماس گرانبها وقف روضهي مبارکهي رضويه نمود.
شاه محمد خان سرهنگ
او از کارمندان وزارت امور خارجه بود و در سال 1303 قمري دو سهم از دوازده سهم کاروانسراي بازار بزرگ مشـهد کـه به سراي سالار مشـهور بود وقف آستان قدس رضوي نمود.
شاه ويردي بک
او از معاصران شاه سليمان صفوي بود. وي چند باب دکان و يک و کاروانسرا وقف آستان کرد.
شـهربانو بکم
او درون سال 1229 شش دانگ ده مظفر را وقف آستان قدس رضوي کرده است.
شمس النساء
او نصف قريهي بيلدر را کـه در غرب مشـهد مقدس قرار دارد وقف آستان قدس رضوي کرده است.
صالح نقيب
او معاصر شاه سليمان صفوي و يکي از شخصيتهاي بزرگ عصر خود بود. او درون شـهر مشـهد مقدس مدرسهاي بنا کرد کـه به نام «مدرسهي نواب» معروف ميباشد. اين مدرسه اخيرا تخريب و نوسازي شده هست . مدرسهي نواب موقوفات زيادي هم دارد کـه روي سنگي نوشته شده است.
صبيهي حسينقلي خان
اين بانو دکاني درون مشـهد مقدس وقف مسجد کرده است.
صدرالدين خان
ميرزا صدرالدين خان نجمالسلطنـه فرزند شيخ محمد حسن مجتهد شيرازي مزرعهاي را درون جلگه رخ درون سال 1336 وقف مسجد جامع گوهرشاد کرده است.
صدرالعلماء
او شش دانگ دهکدهي چاهوک تربت را وقف آستان قدس نموده است.
صفي قلي خان
صفي قلي خان بگلربگي فرزند رستم خان سپهسالار ايران درون تاريخ 1072 هفده باب دکان و دو باب قهوهخانـه را وقف آستان قدس کرده است.
عادل خان
او درون کهستان کرمان مزرعهاي وقف آستان قدس رضوي نموده است.
عباسقلي بک
او از کارگزاران نادرشاه افشار بوده است، وي درون سال 1118؛ هفت صد جريب و 385 زرع زمين مشجر و بياض را درون مشـهد مقدس وقف آستان قدس رضوي نمود.
عباسقلي خان
عباسقلي خان شاملو بيگلربيگي خراسان و حاکم هرات درون زمان صفويه بود. وي درون مشـهد مقدس مدرسهاي بنا کرد کـه هنوز مورد استفادهي طلاب علوم ميباشد.
عباسقلي خان 84 رقبه ملک و مستغلات وقف مدرسه کرده کـه در مشـهد مقدس، جام، تايباد، هرات، فراه و بادغيس بودهاند.
عباسقلي خان سرتيپ
او ده جريب زمين شلتوکزار را درون يک فرسخي اشرف مازندران، بهشـهر کنوني. درون سال 1301 قمري وقف آستان قدس رضوي نموده است.
عتيق علي منشي طوس
او از اعقاب خواجه نصيرالدين طوسي است. وقفنامـهي او قديميترين وقفنامـهي آستان قدس ميباشد.
رقبات وقفي عتيقعلي عبارتند از: آغچه، مزرعهي کنويست تبادکان، مزارع سنگور و توکار تبادکان، مزرعهي عشر رادکان، مزرعهي منزلآباد، مزرعهي چاه خاصه ميان ولايت، مزرعهي چاهنو تبادکان، مزرعهي شاطغاي بلوک درزاب، مزرعهي کاهو سه زوج، مزرعهي جاياب هفت زوج و فرد، طاحونـهي کلوخ درون طرق و باغ اخلمد.
عبدالله خان مستوفي
او درون سال 1306 و 1310 قمري املاکي را درون گيلان وقف آستانـهي مقدسهي رضويه کرده است.
حاج عبدالله
او درون سال 1168 تيمچهي قيصريه را کـه مشتمل بر حجرات
فوقاني و تحتاني بود و در کنار درب صحن مقدس خيابان سفلي قرار داشت، وقف آستانـهي مقدسه کرد.
عبدالله رضوي
عبدالله رضوي معروف بـه ميرزاي ناظر از معدود ثروتمنداني هست که درون فکر خدمت بـه جامعه خود برآمد، و مقدار زيادي از دارايي خود را وقف کرد و در اختيار مردم قرار داد و از خود نام نيکي درون تاريخ باقي گذاشت و موجبات ايجاد يک درمانگاه بـه نام «درمانگاه ميرزاي ناظر رضوي» و پرورشگاهي بـه نام «پرورشگاه ايتام ميرزاي ناظر» را فراهم آورد.
مرحوم عبدالله رضوي ميرزاي ناظر، املاک و مستغلاتي هم براي ادارهي اين دو مؤسسهي خيريهي عامالمنفعه وقف نمود و محل اين دو مؤسسه را درون مزرعهي سوران واقع درون بيست کيلومتري مشـهد مقدس قرار داد.
عبدالرحيم خان
عبدالرحيم خان اعتمادالرعايا درون سال 1313 قمري دو دربند دکان متصل بـه سراي بالا محله پلکو و يک جريب و نيم دوازده قبضه رطبآباد و يک جريب توتآباد را وقف آستانـهي مقدسه کرده است.
عبدالرشيد خان
او درون سال 1225 صد من بذرافشان مبارکآباد واقع درون نوق رفسنجان را وقف آستانـهي رضويه نموده است.
عبدالکريم
او درون سال 1294 ملکي را وقف مسجد جامع گوهرشاد کرده است.
عراقي
او يکي از رجال بزرگ عصر غزنويان بوده است. او بـه مشـهد علي بن موسي الرضا - عليهالسلام - علاقهمند بود، و در مشـهد رضا خدماتي انجام داد. ابوالفضل بيهقي دبير و مورخ معروف درون تاريخ خود از او ياد ميکند و گويد:
کاريز مشـهد را کـه خشک شده بود باز روان کرده و کاروانسرايي برآورده و ديهي مستغل سبک خراج بر کاروانسرا و کاريز وقف کرده است.
علاءالدين کشميري
ميرزا علاءالدين کشميري درون سال 1013 يک باب طاحونـه ساخته و وقف آستانـهي مقدسهي رضويه کرده بود.
علي خان
علي خان ولد اللهيار خان درون سال 1212 دو شبانـهروز از محمدآباد جوين را وقف آستان قدس رضوي نموده است.
علي خان سرهنگ
علي خان سرهنگ درون سال 1311 قمري ملکي را درون خرقان وقف آستان قدس رضوي نموده است.
علي رضا ميرپنج
عليرضا خان امير پنجه درون سال 1310 قمري يک ملک شش دانگ را درون کنار رودخانـهي تلوار درون گروس وقف روضهي مبارکهي رضويه کرده است.
علي شيرازي
حاج ميرزا علي شيرازي درون سال 1309 قمري شش دانگ دو دربند دکان درون محلهي ميدان شاه شيراز را وقف آستان قدس کرده است.
حاج ملاعلي قوچاني
حاج ملاعلي قوچاني بازار کلاهدوزان را کـه در پشت آبانبار صحن مقدس جديد و داراي هفده باب دکان بود وقف آستان قدس رضوي کرد.
علي نائيني
او نيز بازاري کـه در آن کلاه ميفروختند وقف آستان قدس کرد.
علي اکبر
حاج علياکبر خان درون سال 1302 قمري يک عشر از درآمد مزرعهي حلوائي و مزرعهي قاسمآباد را وقف آستان قدس کرد.
علي اکبري
او سه سهم از بيست سهم دهشتک را درون ميان ولايت مشـهد مقدس وقف آستان قدس کرده است.
علي اکبر خان سرهنگ
علياکبر خان سرهنگ سبزواري درون سال 1310 قمري نيم سهم از دوازده سهم شاهبهرام واقع درون بلوک فروغن سبزوار را وقف روضهي رضويه کرده است.
علي اکبر تائبي
او ملکي را وقف کرده و درآمد آن را بـه زوار جبلعامل و احساء و جزاير اختصاص داده و شرط کرده هر کدام از آنـها هنگام اقامت درون مشـهد مقدس يک ختم قرآن انجام دهند.
علي شاه افشار
او برادرزادهي نادرشاه افشار بود و بعد از کشته شدن نادرشاه درون مشـهد بـه سلطنت رسيد و خود را بـه نام عادلشاه معرفي کرد. عليشاه موقوفات آستان قدس را کـه توسط نادر درون اختيار دولت قرار گرفته بود بار ديگر بـه آستان مقدس رضوي بازگردانيد.
علي شير نوائي
امير عليشير نوائي يکي از علما، ادبا و وزراي عصر تيموريان ميباشد. او شاعري بزرگ، اديبي نامور و سياستمداري مشـهور بود. امير عليشير نوائي وزارت سلطان حسين ميرزا بايقرا را درون هرات بـه عهده داشت و در همانجا درگذشت و قبرش درون باغ مقبرهي گوهرشاد درون هرات ميباشد.
او درون مشـهد مقدس هماکنون يادگاري دارد و آن ايوان جنوبي صحن کهنـه کـه به ايوان طلا مشـهور شده ميباشد کـه در تاريخ بـه ايوان امير عليشير معروف است.
غازان خان
غازان خان مغول فرزند ارغون خان درون سال 667 درون مازندران متولد شد. او از طرف پدر خود بـه حکومت خراسان منصوب شد.
غازان خان درون چهارم ماه شعبان سال 694 درون حضور شيخ صدرالدين ابراهيم بن شيخ سعدالدين حموي جويني مسلمان شد و شـهادتين گفت، و در آن روز صد هزار نفر از مغولان و ترکان مسلمان شدند.
او درون سال 699 سه محل را وقف آستان قدس کرده کـه دو محل آن از بين رفته و تنـها فرهادگرد فريمان باقي مانده است.
غياث الدين
غياثالدين يوسف يکي از رجال و اعيان زمان تيموريان است. او درون مشـهد مقدس مدرسهاي بنا کرد کـه به مدرسهي دو درب مشـهور است. اين مدرسه درون دو طبقه بنا گرديده و اکنون درون حوزهي اماکن متبرکه قرار گرفته هست و از هر طرف محصور ميباشد.
مدرسهي مزبور درون زمان شاهرخ بنا گرديده و کتيبهي موجود آن سال 843 را نشان ميدهد. قبر غياثالدين يوسف درون زير گنبد جنوبي مدرسه قرار دارد و سنگي سياه روي قبر گذاشته شده کـه نام باني مدرسه و تاريخ فوت او روي آن نوشته شده است.
فاضل خان توني
او يکي از علماي بزرگ عصر خود بود، وي را علاءالملک هم ميگفتند. فاضل خان درون مشـهد مقدس مدرسهاي زيبا و مجلل درون سال 1075 بنا کرد و رقبات زيادي هم وقف آن نمود، مدرسهي فاضل خان درون مشـهد موقعيت ممتازي پيدا کرد و فضلا و اساتيد بـه آن روي آوردند.
در سال 1307 خورشيدي مقرر شد دور اماکن متبرکه فلکهاي بسازند که تا وسائط نقليه بتوانند حرم را دور بزنند و به خيابانهاي جنوبي و شمالي عبور کنند. درون احداث اين فلکه مدرسهي فاضل خان تخريب گرديد و به صورت خيابان درآمد.
فتح علي خان
فتحعلي خان صاحب ديوان شيرازي مدتي متولي آستان قدس رضوي بود، و رقباتي هم وقف آستان قدس کرده است. از جمله: شصت جريب زمين درون محمودآباد شيراز، سه ربع از انابد کاشمر، تيمچهي متصل بـه باغ آصفالدوله درون بالا خيابان و باغ آصفالدوله از باغهاي مشـهور مشـهد کـه اکنون ادارهي مرکزي آستان قدس و بازار مرکزي درون جاي آن قرار گرفتهاند.
فتحعلي خان، صاحب ديوان مقرر داشته از محل درآمد موقوفهي انابد کاشمر کـه از بهترين رقبات وقفي آستان قدس ميباشد روز تولد امام حسين - عليهالسلام - درون روضهي رضويه جشني گرفته شود و اعيان و اشراف مشـهد درون آن دعوت شوند و بهترين مأکولات بـه آنـها داده شود.
فتح علي شاه قاجار
در پايين پاي حضرت رضا - سلام الله عليه - دري مرصع و جواهرنشان داخل ضريح قرار داشت. دري طلايي و زيبا داراي خطوط و نقوش کـه هر بينندهاي را بـه طرف خود جلب ميکرد، بعد از مدتي اين درون را از جاي خود برداشتند و در زير گنبد بالاي سر مبارک گذاشتند.
در نامـهي آستان قدس آمده: اين درون مرصع جواهرنشان را کـه اکنون بر ديوار روي مبارک مقارن بالاي سر مطهر بـه ديوار نصب شده هست فتحعلي شاه قاجار درون سال 1233 قمري بـه شکرانـهي استيلاي بر خراسان تقديم آستان قدس کرده است.
فتح الله خان
فتحالله خان مستوفي درون سال 1306 قمري 99 جريب را درون پشک گيلان وقف آستان قدس کرده است.
فرنگيس بکم
فرنگيس بکم خليفه سلطان يک سهم از دوازده سهم رادکان را وقف مدرسهي فاضل خان نموده هست .
فضل الله اصفهاني
امير فضلالله شـهرستاني اصفهاني، جد شـهرستانهاي ايران و عراق درون سال 963 وقفنامـهاي تنظيم کرده کـه نـه متر و شصت و پنج سانتيمتر طول آن است. درون اين وقفنامـه رقباتي وقف مکه معظمـه، روضهي مطهرهي پيامبر گرامي و حضرت صديقهي طاهره و امام حسن مجتبي و امام حسين و قبهي رفيعهي سجاديه و باقريه و کاظميه و رضويه و تقويه و عسکريين و عباسيه درون کربلا کرده است.
فضل الله وزير نظام
فضلالله وزير نظام برادر ميرزا آقاخان نوري صدر اعظم ناصرالدين شاه از رجال عصر قاجار و نايبالتوليهي آستان قدس رضوي بود. او هنگام اقامت درون مشـهد مقدس بناها و موقوفاتي احداث کرد و در اختيار آستانـهي مقدسهي رضويه قرار داد.
قاسم تهراني
حاج قاسم تهراني فرزند حاج علياکبر کور تهراني است. او درون مشـهد مقدس چند سهم از شمسآباد ميان ولايت و دو خمس آسياب حاجيآباد را وقف دوازده نفر حافظ قرآن و يک صدرالحفاظ و يک خطيب کرد.
قاسم خراساني
حاج قاسم ملکالتجار خراسان، شمسآباد ميان ولايت را وقف آستان قدس نمود.
قمر نساء خانم
قمرنساء ميرزا بديع فندرسکي درون سال 1228 شش دانگ سورمن از توابع فندرسک شاهرود را وقف آستان قدس رضوي نموده است.
کلب علي بادکوبهاي
او يکي از بزرگان شيعه و اهل بادکوبه است. وي درون سال 1263 قمري تيمچهاي درون مشـهد وقف آستان قدس نمود و توليت آن را بـه ملا محمدکاظم استرآبادي و درآمد آن را بـه مکتبخانـهي ايتام سادات اختصاص داد.
گنج علي خان
گنجعلي خان از رجال و اعيان دورهي صفويه است. وي درون کرمان حاکم بود. از او بناها و آثاري درون کرمان هنوز برجا هست که يکي از آنـها معروف گنجعلي خان هست که نام او را همچنان زنده نگه داشته و يکي از بناهاي باارزش تاريخ است.
گنجعلي خان رقبات و املاکي وقف آستان قدس کرده کـه اکنون درون کرمان محفوظ و موجود ميباشد.
گوهرشاد
مسجد جامع گوهرشاد درون سال 821 بنا گرديده و باني آن گوهرشاد آغا فرزند امير غياثالدين ترخان و همسر شاهرخ فرزند امير تيمور گورکاني هست که از خاندانهاي معروف عصر تيموريان بودند. گوهرشاد از بانوان بزرگ تاريخ بـه شمار هست و آثار از خود
به جاي گذاشته است.
گوهرشاد بگم بـه مشـهد مقدس رضوي بسيار علاقه داشته و در تعظيم و تکريم بارگاه امام رضا - عليهالسلام - کوشش ميکرده است. رواق دارالسيادة و دارالحفاظ و دارالسلام درون اماکن متبرکه از بناهاي گوهرشاد آغا ميباشد.
مجدالملک
او تعدادي دکان درون کنار کاروانسراي ناصريه بنا کرده بود. مجدالملک مدتي متولي آستان قدس بوده است.
محراب خان
محراب خان يکي از رجال بزرگ عصر صفوي و از کارگزاران آن دولت بود. او مدتي درون مرو حکومت ميکرد و در سال 1032 درگذشت. محراب خان درون محلهي دروازه نوقان مشـهد مسجدي بنا کرده کـه هنوز هم وجود دارد و به مسجد محراب خان معروف ميباشد.
او يک مزرعه را هم درون شمال شرق مشـهد مقدس وقف روضهي مبارکهي رضويه نمود. اين مزرعه اکنون بـه منطقهي مسکوني تبديل شده و به نام کوي طلاب معروف گرديده است، و ايستگاه راه آهن مشـهد هم درون اراضي محراب خان قرار دارد.
محسن خان قزويني
ميرزا محسن خان قزويني درون سال 1316 قمري ربع آسياي خسروخاني را کـه در نزديک باجگيران ميباشد وقف آستان قدس کرده است.
محمد اکبر
خواجه محمداکبر درون سال 1140 ملکي را وقف مسجد گوهرشاد نموده هست و نام اين رقبه و واقف درون ضمن اوقاف مسجد گوهرشاد و در ادارهي اوقاف مشـهد محفوظ است.
محمد بک
او درون سال 1176 نصف خرق را کـه از آباديهاي بلوک درزاب ميباشد وقف آستان قدس رضوي کرده است.
محمد تقي بجنوردي
در مشـهد موقوفهاي بـه نام خان حسينيه بوده کـه متولي اين موقوفه شيخ محمدتقي بجنوردي عالم مشـهور مشـهد بود. درآمد اين موقوفه صرف روضهخواني حضرت سيدالشـهداء - عليهالسلام - ميگرديد.
محمد تقي ميرزا
رکنالدوله محمدتقي ميرزا حاکم خراسان شش دانگ تيمچهي بلورفروشان را درون سال 1305 قمري از ورثهي امام جمعه مشـهد بـه مبلع 6,500 تومان خريد و به آستان قدس داد.
آستان قدس سالها آن را درون تصرف داشت که تا در سال 1354 هنگام توسعهي فلکه تخريب گرديد.
محمد جعفر بک
او درون سال 1169 نصف نوکاريز را درون جلگهي طوس وقف آستانـهي قدس کرده است.
محمد حسين
ميرزا محمدحسين کـه ظاهرا کرماني بوده مزرعهاي را درون کرمان بـه روضهي مبارکهي رضويه وقف کرده است.
محمد حسين تاجر
حاج محمدحسين قرهباغي تاجر درون سال 1310 قمري يک باب کاروانسرا و دو باب دکان متصل بـه سراي مزبور واقع درون بازار بزرگ را وقف روضهي رضويه کرده است.
محمد حسين شريف
او درون سال 1254 مزرعهي حسينآباد درياچه و ربع قنات حسينآباد کرمان را وقف آستان قدس کرده است.
محمد حسين شيرازي
حاج محمد حسين شيرازي درون سال 1314 قمري دو دانگ ده ريز را درون شيراز وقف آستانـهي رضويه نموده است.
محمد حسين طبيب
حاج شيخ محمدحسين طبيب درون سال 1212 قمري اسماعيلآباد و پنج سهم از چشمـهي صاد را درون کاشمر وقف آستان قدس کرده است.
محمد حسين عضدالملک
ميرزا محمدحسين عضدالملک قزويني کـه از رجال عصر قاجار بود و نيابت توليت آستان قدس را هم بـه عهده داشت، منشأ آثار و خدمات زياد درون آستان قدس رضوي بود. او قنوات مخروبه را آباد کرد، و طلاکاري ايوان صحن نو درون زمان او انجام گرفت.
طومار معروف عضدالملکي کـه مجموعهي موقوفات آستان قدس را دربر دارد توسط او تهيه گرديد. او مزرعهي حسينآباد را درون ميان ولايت مشـهد خريداري کرد و به روضهي مبارکهي رضويه وقف نمود و مقرر داشت کـه عوايد آن را صرف روضهخواني حضرت سيدالشـهدا بنمايند.
محمد حسين کرماني
او درون سال 1096 سه ربع از کنوگير، و شش دانگ سمرقند و کلاتهبوغا و نصف عوضي و شش دهم زيرکن را وقف روضهي مبارکه کرده است.
محمد خان قاجار
آقا محمدخان قاجار درون سال 1205 بـه خراسان لشکر کشيد و مشـهد مقدس را از تصرف فرزندان نادر خارج کرد و پنج عدد قنديل طلاي مرصع بـه لؤلؤ و جواهرات هر يک بـه وزن پنج من را وقف آستان قدس رضوي کرد.
محمد خان
محمدناصر خان ظهيرالدوله درون سال 1288 شش دانگ شادکن
را وقف آستان قدس نمود و مقرر داشت عوايد آن صرف دارالشفاي مبارکه شود.
محمد خان کليدري
او درون سال 1254 چهار شبانـهروز و سي و پنج سير از مدار دوازده شبانـهروز مزرعهي کليدر را کـه در سر ولايت قرار دارد وقف آستانـهي مقدسه نمود.
محمد رضا اردستاني
حاج محمدرضا اردستاني درون سال 1116 ملکي را وقف مسجد گوهرشاد کرده است.
محمد سعيد
محمدسعيد خوافي درون سال 1176 محوطجات سنگان با 26 جريب زمين و 45 سرقه آب را وقف آستان قدس رضوي کرده است.
محمد صالح قزويني
او درون سال 1105 يک دربند دکان شمعريزي واقع درون حاشيهي ميدان مشـهد مقدس وقف روضهي رضويه نموده است.
محمد علم خان
محمدعلم خان حاکم بدخشان نصف شمسآباد ميان ولايت و مؤمنآباد چناران را وقف آستانـهي مبارکه کرده است.
محمد علي قائم مقام
حاج ميرزا محمدعلي قائممقام التوليه روستاي خواجه جراح را کـه يکي از دهات نزديک چناران ميباشد، شش دانگ وقف آستانـهي قدس کرد.
محمد علي وزيري
مرحوم سيد محمدعلي وزيري يکي از علما و وعاظ شـهر يزد و مردي صالح و جليلالقدر بود. وي بسيار مورد علاقهي مردم و خدمتگزار جامعه بـه شمار ميرفت و در ميان مردم محبوبيت فوقالعادهاي داشت و غير از اينکه يک شخصيت روحاني و مذهبي بود از فرهنگيان، دانشمندان و اهل ادب هم بـه شمار ميرفت و همـهي طبقات او را دوست ميداشتند.
حاج سيد محمدعلي وزيري - رحمة الله عليه - درون طول زندگي خود کتابهاي زيادي فراهم آورد، و يک مجموعهي بزرگ علمي و فرهنگي را تأسيس کرد، مرحوم وزيري تصميم گرفت کتابخانـهي خود را بـه صورت عام درون اختيار مردم بگذارد و لذا جايي درون کنار مسجد جامع يزد براي کتابخانـهي خود برگزيد.
اين کتابخانـه درون يزد بـه کتابخانـهي وزيري مشـهور شد، مردم بـه آن روي آوردند و کتابخانـه توسعه پيدا کرد و بر تعداد کتابهاي آن افزوده گرديد، و شـهرت آن همـه جا را گرفت و اهل علم و ادب بـه آن روي آوردند.
نگارندهي اين مقال براي ديدن نسخههاي خطي آن بـه يزد رفتم و از آن استفاده نمودم. يکي از روزها درون تهران با وي ملاقاتي داشتم، مرحوم وزيري فرمودند: تصميم گرفتهام کتابخانـهي خود را وقف آستان قدس رضوي نمايم. از شنيدن اين موضوع خوشحال شدم و او را درون اين مورد تحسين کردم و گفتم: کار بسيار خوبي ميکنيد و کتابخانـه با اتصال بـه روضهي مبارکهي رضويه جاوداني خواهد شد.
او گفت: من وقفنامـهاي را تنظيم کردهام دوست دارم شما هم آن را مطالعه کنيد و اگر نظري داريد بگوييد. من وقفنامـه را مطالعه نمودم و آن را بسيار محکم و استوار يافتم و به او تبريک گفتم، بعد از مدتي او بـه يزد رفت و مقدمات کار را فراهم نمود.
او کتابخانـهي خود را وقف آستانـهي مقدسه کرده ولي شرط نموده هست که کتابخانـه درون يزد بماند و آستان قدس آن را اداره کند، و در اين مورد وقفنامـهي مفصلي هم تهيه شده است. آستان قدس هم شرايط او را قبول کرده و اکنون کتابخانـهي وزيري يزد متعلق بـه آستان قدس ميباشد.
محمد قلي خان
او فرزند اللهيار خان آصفالدوله ميباشد. حسن خان سالار فرزند آصفالدوله درون مشـهد بر عليه دولت مرکزي قيام کرد و شـهر مشـهد را که تا سبزوار تصرف نمود و بعد حسامالسلطنـه از طرف ناصرالدين شاه بـه خراسان آمد، و با سالار جنگ کرد و او را کشت.
سالار هنگام قيام بر ضد ناصرالدين شاه و تصرف شـهر مشـهد بـه آستان رضوي تجاوز کرد و طلاها را تصرف نمود. بعد از کشته شدن او فرزندش محمدقلي خان باغ و قنات سالار را درون مشـهد بـه آستان قدس واگذار کرد. آن باغ را باغ آصفالدوله ميگفتند کـه اکنون ادارات مرکزي آستان قدس درون بالا خيابان درون آنجا قرار دارد.
محمد مؤمن وزير
او درون سال 1136 شش دانگ موقوفهي جمعآباد را وقف مقبرهي شاه تهماسب صفوي کـه در رواق شمالي حرم مطهر دفن هست نمود.
محمد معين
حاج محمد معينالتجار رشتي درون سال 1311 قمري سه دانگ يک کاروانسرا را وقف آستانـهي مقدسه کرده است.
محمد ميرزا
حاج سلطان محمد ميرزا سيفالدوله فرزند فتحعلي شاه قاجار کـه در زمان پدرش متولي آستان قدس بود قريهي حسنآباد سرجام را خريداري کرد و مبلغ هشت هزار تومان از مال آستانـهي مقدسه پرداخت کرد و جزء موقوفات مطلقه قرار داد.
محمد ميرزا
حاج محمد ميرزا فرزند قهرمان ميرزا درون سال 1306 قمري يک سهم از شانزده سهم محمدآباد شادمـهر را درون تربت حيدريه خريداري نمود و به روضهي مبارکهي رضويه وقف کرد.
محمد ولي بک
محمدبک ديوانبيگي درون سال 1092 شش دانگ برزلآباد را کـه بين قوچان و شيروان قرار دارد وقف آستان قدس رضوي نموده است.
محمود بيکا
او يکي از افراد خوشنيت و علمدوست عصر خود بوده است. محمود بيکا درون سال 1120 شش دانگ از روستاي محراب خان را وقف آستان قدس نمود، و مقرر داشت درآمد آن را صرف تعليم و تعلم ايتام سادات نمايند و شرط کرده همـه ساله دو دست لباس و دو زيرجامـه و دو کلاه و يک شال کمر بـه آنان داده شود.
مرتضي قلي بک
او درون ميان ولايت مشـهد، باغو معروف بـه کلاته مؤذنان را وقف روضهي رضويه نموده و مقرر داشته درآمد آن را خرج مؤذنان آستان قدس کنند.
مرتضي قلي خان طباطبائي
او از متوليان بارگاه ملکوتي امام رضا - عليهالسلام - بود و هنگامي کـه روسهاي تزاري گنبد امام هشتم را بـه توپ بستند او سمت متوليباشي را داشت. مرحوم مرتضيقلي خان طباطبائي نائيني درون سال 1341 قمري رجبآباد تبادکان را وقف روضهي رضويه نمود.
معدل الملک
حاج معدلالملک شيرازي درون سال 1308 قمري يک دانگ از شش دانگ داريان را درون شيراز وقف آستان قدس رضوي نمودند.
معصومـه خانم
اين بانو درون سال 1252 عباسآباد کوه سرخ را با مبلغ 25 قران وقف روضهي منورهي رضويه کرده است. کوه سرخ يک منطقهي ييلاقي هست که بين کاشمر و نيشابور قرار دارد.
موسي خان
حاج ميرزا موسي خان فراهاني برادر مرحوم ميرزا ابوالقاسم قائممقام درون مشـهد مقدس متولي بوده و توليت او درون حدود بيست سال طول کشيده است. او و ش تاجماهبيگم هر چه درون تبريز و خارج آن داشتهاند وقف بر چهارده معصوم کردهاند و در صوفيان تبريز هم ملکي را وقف کرده است.
مـهدي قلي خان
مـهديقلي خان قرائي کـه از کارگزاران روضهي رضويه بود محمدآباد تربت و طاحونـهي سنگان و يک گرمابه، چند باب دکان و دو آبادي را وقف آستان قدس نمود و عوايد آن بـه روضهخواني و مکتبخانـه و تعمير کتب و کلام الله مجيد و چايي خدام و عيدي کفشدارها و خدام اختصاص داد.
او درون مشـهد قناتي هم حفر کرده بود کـه به کاريز مـهديقلي خاني معروف بود و اين قنات درون اثر حفر چاههاي عميق خشک گرديد.
مـهدي قلي خان
او مـهديقلي خان قوللر آغاسي شاه سلطان حسين صفوي بود کـه رقباتي را وقف آستانـهي مقدسه کرده است.
مـهرجهان
مـهرجهان بيگم و ش شمسالنساء بيگم نصف بيلدر را وقف آستان قدس د و مصرف آن را جهت طلاب علوم و منسوبين آستان قدس اختصاص دادند. بيلدر درون غرب مشـهد و اکنون درون اختيار آستان قدس ميباشد.
ميرزا آقا خان
ميرزاآقا خان سرهنگ فوج خرقان درون محرم سال 1316 قمري يک دانگ و نيم از شش دانگ بختآباد خرقان را وقف آستان قدس نموده است.
ميرزا سعيد خان
ميرزا سعيد خان انصاري کـه مدتي نايبالتوليهي آستان قدس بود درون سال 1292 قمري شش دانگ فتحآباد را وقف آستانـهي مقدسهي رضويه نمود. او درون باغ آصفالدوله مشـهد ساختمانهاي زيبايي با حوضخانـه و اندروني و بيروني بنا کرد و عايداتي را از اين طريق نصيب آستان قدس نمود.
ميرزاي صراف
او يک زوج از مزرعهي گلمکان را وقف آستان قدس کرده و همچنين يک سهم از شانزده سهم شـهر طوس پايين را وقف بر آستان مقدس کرده است.
نادر شاه افشار
نادرشاه افشار مشـهد مقدس را پايتخت خود قرار داد. او ايوان جنوبي صحن کهنـه را طلاکاري کرد، و يک قنديل طلاي ميناي مرصعي با قفل طلاي مرصعي بـه آستان قدس تقديم داشت و چهارده زوج مزرعهي دهشک را وقف سقاخانـه طلايي صحن کهنـه نمود که تا از عوايد آن آب درون اختيار زائران قرار دهند. نادرشاه 76 دربند دکان هم درون ميدان مشـهد وقف مقبرهي خود کرده بود.
ناصرالدين شاه
او درون سال 1284 وارد مشـهد مقدس گرديد، و جيقهي سلطنتي را بـه آستان قدس تقديم نمود.
نساء خانم
نساء خانم داود بيکا درون سال 1077 يک باب دکان طباخي درون بازار چهارسوق ميدان مشـهد وقف آستان قدس کرده است.
نظام الدوله
او شش دانگ از بحرآباد را وقف آستان قدس کرده بود.
نعمت الله خان ياور
حاج نعمتالله ياور فوجافشار درون سال 1311 قمري چهار
شعير از يک دانگ سنگ آوين خرقان را وقف آستان قدس کرده است.
نوروزعلي بسطامي
نوروزعلي مؤلف کتاب فردوسالتواريخ يکي از علما و مؤلفين مشـهد مقدس بود او درون سال 1297 قمري وقفنامـهاي تنظيم کرده و رقباتي را وقف آستانـهي مقدسهي رضويه نموده است.
يحيي مرتضوي
مرحوم سيد يحيي مرتضوي درون سال 1364 شمسي کتابخانـهي خود را درون شـهرستان رفسنجان وقف آستان قدس کرده است. اين کتابخانـه درون شـهر رفسنجان مورد استفادهي مردم ميباشد و همـهي طبقات از آن استفاده ميکنند و کتابخانـه اکنون زير نظر آستان قدس اداره ميشود.
يلداش بک
يلداش بک کوزهکناني تبريزي خان ميرمعين را کـه اکنون بـه کاروانسراي ازبکها معروف ميباشد و در پايين خيابان مشـهد قرار دارد وقف آستان قدس رضوي کرده است. او علاوه بر اين کاروانسرا املاکي را هم درون کاشمر وقف کرده است.
سوري
او از کارگزاران غزنويان درون خراسان بود. بيهقي دربارهي وي گويد:
خداي عزوجل بر وي رحمت کند کـه کارش با حاکمي عدل و رحيم افتاده هست آثارهاي خوش وي را بـه طوس هست، از آن جمله آنکه مشـهد علي بن موسي الرضا - عليهالسلام - را کـه بوبکر شـهمرد کدخداي فائقالخاصه آبادان کرده بود. سوري درون آن زيادتهاي بسيار فرموده بود از امرا و اثر آن بر جاي است.
محمد خوارزمشاه
سلطان محمد خوارزمشاه درون زمان سلطنت خود سنگابي وقف آستان قدس رضوي کرده است. اين سنگاب بسيار زيبا و هنرمندانـه تزيين و منبتکاري شده است. اين سنگاب اکنون درون موزهي آستان قدس محفوظ است.
سيد جلالالدين تهراني
او يکي از شخصيتهاي علمي، سياسي و فرهنگي کشور درون تاريخ معاصر بود. وي بعد از تحصيل درون حوزهي علميه و فراگرفتن معارف اسلامي و فلسفه و نجوم رهسپار اروپا گرديد و سالها درون فرانسه و ساير کشورهاي اروپا بـه فراگيري علم نجوم پرداخت.
سيد جلالالدين بعد از بازگشت بـه تهران وارد کارهاي دولتي شد و به وزارت و سفارت رسيد. او چند بار استاندار و نايبالتوليهي آستان قدس رضوي شد و خدماتي درون آنجا انجام داد. او درون آخرين روزهاي حکومت پهلوي از طرف محمدرضا شاه بـه عنوان رئيس شوراي نيابت سلطنت برگزيده شد.
سيد جلالالدين براي ملاقات امام خميني - رضوان الله عليه - عازم پاريس گرديد، و پس از ملاقات با امام از رياست شوراي نيابت سلطنت استعفا داد و در پاريس اقامت گزيد. وي بعد از چند سال درون پاريس درگذشت و جنازهاش را بـه مشـهد مقدس انتقال دادند و در جوار بارگاه ملکوتي امام هشتم بـه خاک سپردند.
مرحوم سيد جلالالدين منزل مسکوني خود را درون تهران و کتابخانـهاش را کـه بسيار ممتاز بود وقف آستانـهي مقدسهي رضويه نمود، کـه پس از درگذشت وي بـه مشـهد مقدس منتقل گرديد.
ابوالقاسم هرندي
مرحوم شيخ ابوالقاسم هرندي درون سال 1349 خورشيدي کتابخانـهي خود را درون کرمان وقف آستان قدس نمود.
حسين کي استوان
مرحوم حسين کي استوان تهراني يکي از صاحب منصبان وزارت دارايي بود، و از دانشمندان و فضلا و اهل قلم بـه شمار ميرفت. او کتابخانـهاش را وقف آستان قدس کرد.
توضيح
ما با استفاده از منابع و مآخذ موجود فهرستي از واقفان را بـه نظر خوانندگان عزيز رسانديم، ولي ادعا نداريم کـه به همـهي موقوفات آگاهي يافته باشيم زيرا با توجه بـه کثرت رقبات وقفي و پراکندگي آنـها و تحولاتي کـه در تاريخ پديد آمده احصاي کل آنـها ممکن نيست.
موقوفات مشـهد مقدس بـه آستان قدس و مسجد گوهرشاد و مدارس طلاب علوم دينيه اختصاص دارند. تعدادي از آنـها هم وقف اولاد و بعضي هم وقف سادات رضوي و رقباتي هم براي روضهخواني و ذکر مصيبت امام حسين - عليهالسلام - ميباشند و تعدادي هم براي امور فرهنگي و درماني وقف شدهاند.
موقوفات آستان قدس رضوي کلا تحت نظر متوليان و کارگزاران آستان قدس اداره ميشود. مقامات دولتي حق دخالت درون آن را ندارند. از زمانهاي بسيار قديم روضهي رضويه بـه صورت مستقل توسط يک نايبالتوليه تحت نظر حاکم ايران قرار دارد.
اما ساير موقوفات مانند مساجد، مدارس، امور فرهنگي و بهداشتي و به هر عنواني ديگر کـه رقبه و ملکي وجود داشته باشد درون اختيار ادارهي کل اوقاف و امور خيريهي استان خراسان ميباشد، و اوقاف خراسان بـه همـهي آنـها نظارت دارد و متوليان وقف درون برابر اوقاف مسؤول هستند و بايد طبق ضوابط عمل کنند.
نويسنده: عزيزالله عطاردي
منابع:
ميراث جاويدان
[منابع موقوفات آستان قدس رضوي و فهرست واقفان مشـهد مقدس ... گود مهدي اباد مشهد]
نویسنده و منبع | تاریخ انتشار: Wed, 15 Aug 2018 06:27:00 +0000